شرکت تعاونی کار، به شرحی که ماده 90 قانون شرکت های تعاونی مقرر می دارد، شرکتی است که جهت تولید کالا یا انجام خدمات یا عضویت افرادی که نیروی کار خود را در اختیار شرکت می گذارند تشکیل می شود.
البته در این تعریف از « افرادی که نیروی کار خود را » می توانند در اختیار شرکت بگذارند تعریف جامع و مشخصی نشده است، بنابراین باید چنین نتیجه گرفت که تولید کنندگان یک صنف و یک شغل مانند شیشه گران و کبریت سازان و ماشین سازان و درب و پنجره سازان و سازندگان میز و صندلی و مبل و تختخواب و حتی دامداران و باغداران و تولید کنندگان فرآورده های جنبی آن صنایع، مانند تولید کنندگان تخم مرغ و لبنیات، که حوزه عملشان خارج از روستا و محل فعالیت شان در شهرها و شهرک های صنعتی است از یک طرف و ارائه دهندگان انواع خدمات مانند تعمیرکاران اتومبیل، کارگران ساختمانی یا کارگران تعمیرکار یخچال، رادیو تلویزیون و دیگر صاحبان حرف و نیروی کار، از جمله مهندسان و متخصصان رشته های مختلف، که به تنهایی قادر به تأسیس و تأمین محل کار نیستند، می توانند با تشکل و تجمع، در صورت دارا بودن شرایط و مکفی بودن تجهیزات و امکانات و پرداخت حداقل بهای یک سهم، به عضویت شرکت های تعاونی کار درآیند.
• نکات قابل توجه در مورد شرکت های تعاونی کار:
اول اینکه مقاصد و موضوعات این نوع شرکت ها در قانون شرکت های تعاونی مشخص و معین نشده است. فلذا بنابر ماهیت و نوع اینگونه شرکت های تعاونی می توان ساخت و تولید هر گونه کالا، تهیه مواد اولیه، تولید و ساخت کالای مورد تخصص اعضاء، خرید وسایل و ابزارها و ماشین های مربوطه، تاسیس آزمایشگاه و فروشگاه و بناها و تاسیسات مورد احتیاج، خرید و یا تهیه وسایل و ابزارهای مورد احتیاج اعضاء و ایجاد گروه های تعمیر و نگاهداری، انجام سایر معاملات مربوط به موضوع شرکت و ادغام شرکت های تعاونی دیگر را جزء مقاصد و اهداف و موضوعات شرکت مزبور قرار داد.
دوم اینکه در اینگونه شرکت ها، چنانچه شرکت مبادرت به تهیه مواد اولیه کند آنها را برای تولید کالا و به نفع و به حساب شرکت به عنوان یک شخصیت مستقل حقوقی در اختیار اعضاء قرار می دهد و اعضاء حق ندارند پس از دریافت مواد اولیه و تبدیل آن به کالا و مصنوعات آن ها را به حساب خود به فروش برسانند یا، چنانچه فقط نیروی کار خود را در اختیار شرکت قرار می دهند، حق ندارند دستمزد کار را مستقیما برداشت کنند؛ بلکه باید آنها را در اختیار شرکت قرار دهند تا طبق قراردادهای فی ما بین اعضاء تقسیم شود. بنابراین، بدیهی است که «مازاد برگشتی» در این نوع شرکتها با سایر شرکت های تقریبا مشابه مثل شرکت های تعاونی صاحبان حرفه ها و صنایع دستی، فرق کند. در این نوع شرکت ها مازاد برگشتی، به تناسب ارزش محصول کار یا ساعات کار انجام شده، فی ما بین اعضاء تقسیم می شود.
• انواع شرکت های تعاونی کار
شرکت های تعاونی کار، از نظر نوع فعالیت و موضوع، می توانند به دو نوع شرکت تعاونی تقسیم شوند. اول شرکت تعاونی تولید کالا (کار)؛ دوم: شرکت تعاونی خدماتی و عمران شهری (کار).
• شرکت تعاونی تولید کالا (کار) :
این گونه شرکت های تعاونی از تجمع و تشکل اعضاء برای تولید کالا یا هر نوع فعالیت تولیدی دیگر اعم از کشاورزی و دامپروری و صنایع و غیره به وجود می آید. شرکت تعاونی تولید کالا(کار) نمونه روشن و بارز شرکت تولیدی است. بدین جهت می توانند از واژه تولیدی استفاده نمایند و با توجه به ماده 26 قانون بخش تعاونی، در صورت لزوم از حقوقی که قانونگذار برای حمایت از شرکت های تعاونی تولیدی قائل شده بهره مند شوند. در این جا یادآوری این نکته لازم است که شرکت های تعاونی تولیدی می توانند موضوع فعالیت خود را کشاورزی، باغداری، پرورش زنبورعسل، صید ماهی، پرورش و تربیت دام، ماکیان، و تولید فرآورده های لبنی و تخم مرغ و غیره قرار دهند و از این نظر هیچگونه منعی در قانون بخش تعاونی یا دیگر قوانین مربوط به شرکت های تعاونی مشاهده نمی شود لیکن حوزه عملیات ومحل فعالیت شرکت های تولیدی (کار) یا هرنوع فعالیت تولیدی اعم از کشاورزی و صنعتی، لزوما باید خارج از محدوده روستاهای کشور باشد؛ زیرا در محدوده روستاهای کشور امور مربوط به کشاورزی و دامداری و غیره فقط در شرکت های کشاورزی و دامپروری، که زیر نظر وزارت کشاورزی فعالیت می کنند، امکان پذیر است.
• شرکت تعاونی خدماتی و عمران شهری(کار)
گفتیم که موضوع شرکت تعاونی کار می تواند انجام خدمات، مانند تعمیر انواع و اقسام وسایل صوتی و برقی و خانگی و یا نقاشی ساختمان و ساختمان سازی و خانه سازی و پل سازی یا نظافت و بهداشت محیط باشد. در این صورت، نوع شرکت، برابر ماده 27 قانون بخش تعاونی، از انواع تعاونی های توزیعی به شمار خواهد رفت.
• شرایط عضویت در تعاونی کار
شرایط عضویت افراد در شرکت های تعاونی تولیدی و یا خدماتی (کار) به شرح ذیل است :
1- پرداخت حداقل یک سهم (نقدی یا جنسی)
2- عضو باید شخص حقیقی باشد و نیروی کار خود را در اختیار شرکت قرار دهد، یعنی عضو باید علاوه بر سرمایه گذاری و خرید سهام شرکت، در اداره تولید، فروش و امور فنی شرکت، طبق توافق جمعی اعضاء فعالیت داشته باشد. این است که تبصره 1ماده 8 قانون بخش تعاونی مقرر می دارد : تعاونی های تولیدی (که شرکت تعاونی کار نمونه واقعی آن است) عضو باید در تعاونی به کار اشتغال داشته باشد.
• خروج عضو از شرکت تعاونی کار
1- خروج عضو از شرکت تعاونی خدماتی (کار) آزاد و تابع قصد و اراده اعضاء است و از این نظر منعی در قانون بخش تعاونی برای خروج اعضاء از شرکت تعاونی کار مشاهده نمی شود.
2- خروج یا استعفای عضو از شرکت های تعاونی تولیدی (کار) برای اعضای معمولی آزاد است. لیکن خروج اعضای متخصص، یعنی اعضایی که در رأس ارکان شرکت اند، اعم از مدیریت، بازرسی،امور فنی،امورفروش و بازرگانی، برابر تبصره ماده 12 قانون بخش تعاونی به طور ناگهانی امکان پذیر نیست. اینگونه اعضاء باید شش ماه قبل از خروج خود از شرکت مراتب استعفای خود را به اطلاع شرکت(هیأت مدیره) برسانند. البته اعضای متخصص در قانون بخش تعاونی مشخص و تعریف نشده اند. به نظر می رسد هر عضوی که عهده دار مدیریت و اداره قسمتی از شرکت اعم از اداری و فنی و تولیدی باشد و خروج یا استعفای ناگهانی وی لطمات جبران ناپذیری به شرکت وارد کند یا موجبات وقفه و اختلال و سرانجام، تعطیلی شرکت تعاونی را فراهم سازد، عضو متخصص شناخته می شود و درعدم فقدان هرگونه مرجع خاصی جهت تعیین و تشخیص عضو متخصص به ناچارباید بالاترین تجمع شرکاء یعنی مجمع عمومی عادی یا هیأت مدیره شرکت، و در صورت عدم توانایی برای تصمیم گیری در این خصوص وزارت تعاون را مرجع اساسی تعیین عضو متخصص قلمداد نمود.
• مدارک تأسیس و ثبت شرکت های تعاونی :
_ تکمیل اساسنامه طبق نمونه اداره و ارائه آن به اولین مجمع عمومی عادی.
_ آگهی پذیرش عضو
_ دعوت از افراد جهت عضویت در شرکت تعاونی
_ دعوت نامه تشکیل اولین مجمع عمومی عادی ( در شرف تأسیس).
_ دعوت از کارشناس رسمی دادگستری جهت ارزیابی آورده های غیر نقدی.
_ رسید پرداخت مقدار لازم التأدیه سرمایه.
_ طرح پیشنهادی و دریافت مجوز طرح توجیهی در صورت نیاز از مراجع ذیربط و ارائه به اداره تعاون.
_ فروش سهام و دریافت تعهدنامه خرید سهام.
_ افتتاح حساب به نام تعاونی در شرف تأسیس در نزد صندوق تعاون.
• مدارک دعوت موضوع بند 2 ماده 32 قانون بخش تعاونی به شرح ذیل :
_ تهیه و پیشنهاد اساسنامه طبق قانون ومقررات
_ دعوت به عضویت افراد واجد شرایط و نامزدی در هیأت مدیره وسمت بازرس
_ تشکیل اولین مجمع عمومی عادی جهت تصویب و ثبت اساسنامه و تعیین هیأت مدیره و سایر وظایف مجمع عمومی عادی.
* تذکر: پس از تشکیل اولین جلسه رسمی مجمع عمومی عادی و تعیین هیأت مدیره و بازرس وظایف هیأت موسس خاتمه می یابد.