حقوق مالکیت معنوی که از آن با عنوان حقوق مالکیت فکری نیز یاد می شود شامل حقوق مربوط به آفرینش ها و خلاقیت های فکری و ذهنی و ایده های انسان در زمینه های مختلف نظیر ابداعات ادبی، هنری، علمی، صنعتی، فناوری و علایم مورد استفاده در تولید و تجارت است. حقوق مالکیت فکری در برگیرنده آن دسته از حقوق قانونی و علایق مالکانه است که ناشی از فعالیت های ذهنی در حوزه های هنری، ادبی، علمی، صنعتی و غیره می باشد. این حقوق زمینه انتفاع مادی اثر یا خلاقیت، ارتقاء و اشاعه ی آن را برای صاحب اثر یا خلاقیت فراهم می نماید.

 انواع حقوق مالکیت معنوی (intellectual property)

حقوق مالکیت معنوی، شامل مالکیت صنعتی و حق نسخه برداری است.

1-مالکیت صنعتی (industrial property)

مالکیت صنعتی شامل حقوق مربوط به ابداعات و اختراعات در عرصه طرح های صنعتی و علایم تجاری و ویژگی های جغرافیایی است.بعنوان مثال علاوه بر حق اختراع یا ابداع حقوق مربوط به مبداء یا منشاء جغرافیایی که شامل خاستگاه و ویژگی های خاص مناطق مختلف جغرافیایی و آب و هوایی است نیز قابل طرح،ثبت و مشمول حمایت و صیانت است.

2-حق نسخه برداری (Copy Right)

حق نسخه برداری شامل خلق آثار ادبی و هنری نظیر نظم، نثر، تئاتر، نمایشنامه، نقوش، صنایع هنری و مستظرفه، موسیقی، عکس، مجسمه، فیلم و نوارها و لوح های فشرده صوتی و تصویری است. علاوه بر تقسیم بندی کلی فوق، ماده 2 کنوانسیون موسس سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) مالکیت فکری را مشتمل بر موارد زیر می داند:

1. ادبیات و کارهای هنری و علمی
2. اجراهای هنرمندان و حقوق مرتبط با ضبط و پخش آن ها
3. اختراعات در تمامی زمینه ها
4. اکتشافات علمی
5. طراحی های صنعتی
6. مارک ها و نشانه های تجاری و خدماتی،نام ها و علایم بازرگانی
7. حفاظت در برابر رقابت های مکارانه و تمام حقوق مربوط به فعالیت ذهنی در زمینه های صنعتی، علمی، ادبی یا هنری

کلیه موارد فوق در قالب حقوق مالکیت معنوی تحت عناوین "مالکیت صنعتی" و "حق نسخه برداری یا کپی رایت" تعریف می شوند.
بنابراین، حقوق مالکیت معنوی به دو دسته مالکیت معنوی و حق نسخه برداری تقسیم می شود.
مالکیت صنعتی شامل کشف علمی، طراحی صنعتی و اختراعات است و حق نسخه برداری نیز شامل امور هنری ادبی،اجراهای هنرمندان و مارک ها و نشانه های تجارتی است.

ثبت ایده ی اجرایی شده:

ایده ها زمانی قابلیت ثبت را دارند که به عمل رسیده باشند. در صورتی که ایده، قابلیت ثبت به عنوان اختراع را داشته باشد می توان با مراجعه به سامانه ثبت اختراع یا سایت سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، درخواست ثبت را به مرجع مذکور اعلام نمود. قانون ثبت علایم تجاری و اختراعات مصوب اول تیرماه 1310 ثبت اختراع را در ایران تجویز می کند و برای ترتیب ثبت، تشریفاتی را پیش بینی می نماید.

ماده 26 قانون ثبت علایم تجاری و اختراعات مقرر می دارد: "هر قسم اکتشاف یا اختراع جدید در شعبه مختلفه صنعتی به کاشف یا مخترع آن حق انحصاری می دهد که بر طبق شرایط و در مدت مقرر در این قانون از اکتشاف یا اختراع خود استفاده نماید مشروط بر اینکه اکتشاف یا اختراع مزبور مطابق مقررات این قانون در اداره ثبت اسناد تهران به ثبت رسیده باشد. نوشته ای که در این مورد اداره ثبت اسناد تهران می دهد ورقه اختراع نامیده می شود".

طبق ماده فوق ثبت اختراع در ایران اختیاری است ولی اختراع در صورتی مورد حمایت قرار می گیرد که طبق شرایط مندرج در قانون به ثبت رسیده باشد. محل ثبت در اداره ثبت شرکت ها و مالکیت صنعتی در تهران است.

ماده 27 قانون ثبت علایم تجارتی و اختراعات مقرر می دارد: هر کس مدعی یکی از امور ذیل باشد می تواند تقاضای ثبت نماید:
1-ابداع هر محصول صنعتی جدید
2-کشف هر وسیله جدید یا اعمال وسایل موجوده به طریق جدید برای تحصیل یک نتیجه یا محصول صنعتی یا فلاحتی

طبق ماده 28 قانون ثبت علایم تجاری و اختراعات برای امور ذیل نمی توان تقاضای ثبت نمود:
1-نقشه های مالی
2-هر اختراع یا تکمیلی که مخل انتظامات عمومی یا منافی عفت یا مخالف حفظ الصحه عمومی باشد.
3-فرمول ها و ترتیبات دارویی

چگونگی ثبت ایده و اختراع

برای ثبت اختراع، مخترع باید تنها از طریق آدرس http://ip.ssaa.ir/patent/new.aspx به صورت الکترونیکی و غیرحضوری اظهارنامه خود را تسلیم اداره اختراع نماید. اظهارنامه ثبت ایده باید به زبان فارسی تنظیم شود. پس از ثبت اظهارنامه پیام کوتاهی دریافت خواهید کرد. لذا شماره اعلامی می بایست در دسترس بوده و به درستی تایپ شده باشد.

سپس کارشناس مربوطه اظهارنامه و ضمایم آن را از نظر ماهوی و شکلی مورد بررسی قرار می دهد. چنانچه اظهارنامه دارای نقص باشد از طریق سامانه فوق (گزینه پیگیری اظهارنامه و خلاصه پرونده) مبادرت به صدور اخطار رفع نقص می نماید. متقاضی به مدت 30 روز مهلت دارد تا  با مراجعه به سامانه(قسمت ثبت انواع درخواست،رفع نقص و...) درخواست رفع نقص را تکمیل و نسبت به رفع نقص اظهارنامه اقدام نماید. در غیر این صورت اظهارنامه باطل تلقی می گردد.البته چنانچه متقاضی در ظرف 30 روز قادر به تکمیل مدارک و رفع نقص آن نباشد می تواند با ذکر دلایل درخواست یکبار تمدید مهلت را از مرجع ثبت بنماید و مرجع ثبت برای یکبار می تواند با درخواست وی موافقت نماید .بدین منظور متقاضی باید با ورود به سامانه مالکیت معنوی و ثبت انواع درخواست (گزینه درخواست استمهال رفع نقص) را انتخاب نماید.

در صورت تکمیل بودن مدارک و اظهارنامه،کارشناس مربوطه اختراع را در سیستم بررسی می نماید تا مشابه آن در سیستم ثبت نشده باشد. در صورتی که اختراع مشابهی روئت نماید به متقاضی اعلام و از متقاضی دعوت به عمل می آید تا به اداره اختراع مراجعه نماید.

چنانچه متقاضی اختراع خود را همانند اختراعات سابق مشاهده نماید درخواست اختراع وی رد می گردد و چنانچه متقاضی بصورت مستدل در رابطه با جدید بودن اختراع خود توضیحاتی دهد و این توضیحات مورد قبول واقع شود کارشناس مربوطه به بررسی ماهوی اختراع (جدید بودن و ...) می پردازد و از مراجع ذیصلاح استعلام می نماید تا اختراع را از نظر ماهوی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند. پیگیری  نتیجه ی بررسی صرفاً از طریق همین سامانه امکان پذیر است.

مواد 30 و 31 و 32 و 33 آیین نامه ثبت علایم و اختراعات مقرر می دارد:
ماده 30-در صورتی که اظهارنامه صحیح و قانونی تشخیص داده شود اختراع در دفتر مخصوصی با قید مراتب ذیل به ثبت خواهد رسید:
1-شماره ثبت
2-شماره دفتر اظهارنامه
3-تاریخ وصول اظهارنامه با تعیین ساعت،ماه و سال
4-نام و نشانی کامل تسلیم کننده اظهارنامه
5-نام و نشانی وکیل درخواست کننده اختراع اگر اختراع توسط وکیل درخواست ثبت شده باشد.
6-موضوع اختراع
7-مدت اعتبار ورقه اختراع
8-شماره ثبت و مدت اعتبار ورقه اختراع در خارجه
9-تاریخ ثبت اختراع
10-امضای رئیس شعبه ثبت علایم تجاری و اختراعات
11-امضای درخواست کننده ثبت اختراع یا نماینده او

تبصره: در دفتر ثبت اختراعات برای هر اختراع دو صفحه تخصیص داده خواهد شد.هر تغییر و تکمیلی نسبت به موضوع اختراع و همچنین کلیه نقل و انتقالاتی که جزئاَ و یا کلاَ نسبت به اختراع واقع می شود باید در صفحات مزبور ثبت گردد.

ماده 31-پس از ثبت اختراع ورقه اختراعی که به صاحب اختراع یا نماینده او داده می شود باید شامل نکات ذیل باشد:
1-شماره ثبت اختراع
2-تاریخ ثبت اختراع
3-شماره ثبت اظهارنامه
4-موضوع اختراع
5-تاریخ تسلیم اظهارنامه
6-نام و نشانی کامل صاحب اختراع و وکیل او
7-نشانی صاحب اختراع در ایران
8-مدت اعتبار ورقه اختراع
9-شماره ثبت و مدت اعتبار در خارجه
10-امضای رییس شعبه ثبت علایم تجارتی و اختراعات
11-امضای مدیر کل ثبت
12-شماره و تاریخ صدور ورقه اختراع

یک نسخه از توصیف اختراع و خلاصه آن و نقشه ها به وسیله قیطان یا منگنه به ورقه اختراع ملصق و مهر می شود.

ماده 32-در ظرف 30 روز پس از ثبت هر اختراع اداره مربوطه ثبت آگهی که شامل مراتب ذیل است منتشر خواهد نمود:
شماره ثبت اختراع
مدت اعتبار ورقه اختراع
نام صاحب اختراع و نشانی کامل او
موضوع اختراع
آگهی مزبور به امضای رئیس شعبه ثبت علایم تجاری و اختراعات در روزنامه رسمی کشور منتشر خواهد شد.

ماده 33-مدت اعتبار ورقه اختراع از تاریخ تسلیم اظهارنامه محسوب می گردد.
مدت اعتبار ورقه اختراع در ایران بر حسب تقاضای مخترع پنج یا ده یا پانزده یا منتهی بیست سال خواهد بود و در موقع دریافت اظهارنامه ثبت اختراع اداره ثبت حق الثبتی طبق تعرفه مقرر و مبالغی برای هزینه تهیه اظهارنامه و آگهی های مربوطه اخذ می نماید.

اعتبار ورقه اختراع بعد از ثبت در صورتی محفوظ می ماند که صاحب اختراع هر ساله مبلغی برای ادامه اعتبار آن پرداخت نماید و چنانچه در پرداخت اقساط مزبور بیش از سه ماه تعلل شود اعتبار ورقه اختراع از بین خواهد رفت و هرکس خواهد توانست آن اختراع را مورد استفاده قرار دهد.

برای آنکه صاحب اختراع جامعه را از استفاده از اختراع خود محروم نسازد در اغلب کشورها اعتبار ورقه اختراع را موکول به این نموده اند که مخترع آن را مورد استفاده قرار دهد، ولی چون ممکن است اختراع از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشد اغلب قوانین مخترع را موظف نموده اند که هر چند سال به چند سال استفاده از اختراع خود را به دیگران عرضه کند تا اشخاص دیگری که قادر به استفاده از اختراع مزبور باشند بتوانند با مخترع وارد مذاکره شده و ترتیبی برای استفاده از آن بدهند، ولی عملاَ این موضوع جنبه تشریفاتی پیدا کرده و مخترعی که نخواهد اختراع خود را مورد استفاده قرار دهد شرایط سنگینی به داوطلبان پیشنهاد می کند که نتوانند آن را قبول کنند.

به این جهت علاوه بر پرداخت اقساط سالیانه، مخترع باید در ظرف 5 سال از تاریخ ثبت، اختراع یا اختراع خود را مورد استفاده عملی قرار دهد یا آنکه استفاده عملی آن را به دیگران پیشنهاد کند.

برای اثبات پیشنهاد به مورد عمل گذاردن اختراع معمولاَ صاحبان اختراع آگهی در روزنامه ها منتشر می کنند که حاضرند اختراع خود را واگذار کنند و این آگهی مدرک به مورد عمل گذاشتن اختراع قرار می گیرد که در اصطلاح انگلیسی Nominal Working  نامیده می شود.

در ادامه، به طور مختصر به سازمان جهانی مالکیت فکری که به منظور حمایت از مالکیت معنوی تاسیس شده است می پردازیم.

سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO)

سازمان جهانی مالکیت معنوی بعنوان یک سازمان تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد بمنظور ثبت، ضبط و صیانت از حقوق و بهره مالکانه فکری و معنوی افراد حقیقی و حقوقی در زمینه های علمی، ادبی، هنری، فنی، صنعتی، کشاورزی و فعالیت های مربوط به هر گونه اختراع یا اکتشاف بوجود آمده است. در طول دهه 1990 اکثر کشورهای صنعتی و نیز بسیاری از کشورهای در حال توسعه به منظور تقویت حقوق مالکیت معنوی به معاهدات سازمان جهانی مالکیت فکری پیوستند. تبعیت از موافقت نامه های مزبور آثار زیادی بر اقتصاد کشورهای عضو داشته است. یکی از مهمترین اعضای ناظر این سازمان که در زمینه اختراعات در سطح بین المللی فعالیت می کند فدراسیون بین المللی مخترعان است. سازمان جهانی مالکیت معنوی بر اساس معاهده موسس سازمان 1967 مبتنی بر اهداف ذیل تشکیل شده است.

اهداف:
1-توسعه منابع انسانی
2-تسهیل در امر توسعه،انتشار و استفاده از اطلاعات مربوط به مالکیت معنوی
3-تسهیل در امر ایجاد یا ارتقاء قوانین ملی یا منطقه ای و افزایش میزان پایبندی به معاهدات وایپو.
4-تقویت زیر ساخت های اجرایی لازم و اجرای حقوق مالکانه فکری
5-ساختارسازی
6-کمک به کشورهای در حال توسعه در راستای قرارداد منعقده بین سازمان وایپو و سازمان تجارت جهانی

سازمان جهانی مالکیت معنوی بر اساس اهداف فوق و نیز بر اساس برنامه همکاری توسعه سیستم بین المللی در قالب کمک های فنی، حقوقی، آموزشی، ساختاری و نیز رشد خلاقیت و نوآوری و ابداعات و کمک به استفاده از اطلاعات موجود در حوزه مالکیت معنوی و غیره مساعدت هایی را به کشورهای عضو ارائه می دهد.

وظایف:
1-توسعه معیارها برای تسهیل حمایت موثر از مالکیت فکری در سراسر جهان و هماهنگی قوانین ملی
2-تامین خدمات اداری اتحادیه پاریس،اتحادیه های مخصوص که در ارتباط با این اتحادیه اتحادیه برن تاسیس شده اند.
3-قبول یا شرکت در مدیریت هر گونه توافق بین المللی که به منظور بالا بردن حمایت از مالکیت فکری باشد.
4-تشویق انعقاد قراردادهای بین المللی مربوط به ارتقاء حمایت از مالکیت فکری.
5-پیشنهاد همکاری به کشورهایی که خواهان کمک های حقوقی-فنی در زمینه مالکیت فکری اند.
6-جمع آوری و انتشار اطلاعات مربوط به حمایت مالکیت فکری و همچنین انجام و توسعه مطالعات در این زمینه و مبادرت به چاپ نتایج حاصله.
7-تسهیل خدمات،حمایت بین المللی مالکیت فکری و در صورت لزوم اقدام به ثبت در این زمینه و انتشار اطلاعات مربوط به آن ها

همچنین بهره گیری از روش ها و ابزارهایی نظیر مذاکره، عقد پیمان نامه، ارائه مساعدت های فنی و حقوقی و تهیه و تدوین، تصویب و اجرای قوانین و مقررات مربوط به حمایت ازحقوق مالکیت فکری و تهیه و تدوین، تصویب و اجرای قوانین و مقررات مربوط به حمایت از حقوق مالکیت فکری در کشورهای مختلف جهان نیز در زمره وظایف این سازمان می باشد.

سازمان جهانی مالکیت معنوی که قریب به 180 کشور را به عضویت خود پذیرفته تابحال خدمات فنی و حقوقی زیادی را نصیب اعضا نموده است که سیستم جهانی ثبت علایم تجارتی و طرح های صنعتی، ثبت ابداعات و اختراعات، مبدا جغرافیایی، دانش بومی و سنتی و آیین های فلکوریک از جمله آن ها محسوب می شوند.

در انتها، توصیه می شود چنانچه ایده شما اجرایی شده و قابلیت ثبت به عنوان اختراع را دارد قبل از افشای اطلاعات و مواجه شدن با مشکلاتی نظیر سرقت نسبت به ثبت آن اقدام نمایید.
بدین منظور، از صاحبان ایده و نوآوری دعوت به عمل می آید تا ایده های بکر خود را از طریق تیم تخصصی فکر برتر به ثبت برسانند. 42143-021