• شرکت تعاونی : شرکت های تعاونی جمعیتی مرکب از اشخاصی است که داوطلبانه برای وصول به هدفی مشترک دور هم جمع شده و سازمانی اقتصادی که براساس دموکراسی اداره می گردد تشکیل می دهند وهر یک به طور منصفانه در تأمین سرمایه لازم سهیم می شوند و به سهم خویش مسئولیت سود و زیان ناشی از عملیات و کارهای را که خود به نحو مؤثر درآن شرکت داشته برعهده می گیرند.
• شرکت سهامی :
برابر ماده ۱ لایحه ی قانونی مصوب ۱۳۴۷، شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت سهامداران دراین شرکت محدود به مبلغ اسمی سهام آنها است. شرکت سهامی به دونوع تقسیم می شود که عبارتند از: شرکت سهامی عام و شرکت سهامی خاص.
شرکت سهامی عام شرکتی است که مؤسسین آن، قسمتی ازسرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می نمایند. شرکت سهامی خاص شرکتی است که تمام سرمایه ی آن در زمان تأسیس منحصراً توسط مؤسسین تأمین می شود.
• وجوه افتراق شرکت تعاونی با شرکت سهامی :
برای روشن ساختن وجوه تمایز شرکت های متشکله براساس اصول بازرگانی و شرکت های متشکله بر مبنای اصول تعاون، به ذکر اهم وجوه افتراق بین یکی از شرکت های تجارتی با شرکت تعاونی مبادرت می نماییم :
۱. تشکیل شرکت های سهامی به وسیله عموم افراد علاقمند، بدون قید و شرطی با رعایت تشریفات قانونی مربوط به عمل می آید. ولی شرکت تعاونی بین گروه خاص یا صاحبان "حِرَف" و مشاغل بخصوصی تشکیل می شود.
۲. در شرکت های سهامی که مبتنی براصول بازرگانی هستند، هدف ازعملیات تجارتی بهره وری بوده و به قصد تحصیل منفعت تشکیل می شوند.
* دیگر شرکت های بازرگانی نیزهمین طوراست. ولی شرکت تعاونی که مبتنی بر پایه اصول تعاون می باشد، هدف اساسی آن تأمین آسایش طبقه خاصی است که آن را تشکیل داده اند. یا درسطح گسترده تر، تأمین رفاه تمام افراد یک جامعه می باشد.
۳. درشرکت های سهامی حداقل سرمایه شرکت درقانون مشخص شده است.( طبق قانون فعلی درشرکت های سهامی عام پنج میلیون ریال و درشرکت های سهامی خاص یک میلیون ریال می باشد.) ولی درشرکت های تعاونی حداقلی برای سرمایه مقررنشده و سرمایه نیز متغیر و نامحدود است. و میزان سهام یک عضو نباید ازیک هفتم کل سرمایه شرکت تجاوز کند.
۴. افزایش یا کاهش سرمایه درشرکت های سهامی با تصویب مجمع عمومی فوق العاده و طبق تشریفات مقرر درلایحه قانونی 12/24/1347 انجام می پذیرد. ولی مطابق تبصره ماده ۱۰ قانون شرکت های تعاونی، افزایش سرمایه شرکت تعاونی از طریق خرید سهام از شرکت به وسیله اعضای جدید و یا افزایش تعداد سهام اعضای قبلی شرکت صورت می گیرد. و کاهش آن با خروج هرعضوی از شرکت و بازگرداندن سهام انجام می پذیرد.
* ماده ۶ قانون مذکور می گوید : خروج هرعضو از شرکت، اختیاری است و نمی توان آن را منع کرد و بهای سهم یا سهام او، حداکثر به ارزش اسمی، باید ظرف یکسال از تاریخ خروج عضو از شرکت نقداً پرداخت شود.
۵. دارنده سهم در شرکت سهامی، صاحب سهم یا سهامدارنامیده می شود. ولی درشرکت های تعاونی، دارنده سهم ( عضو) شناخته می شود.
« عضو : در شرکت ها و اتحادیه های تعاونی هرصاحب سهم، اعم ازاینکه شخص حقیقی یا حقوقی باشد،عضو شرکت یا اتحادیه نامیده می شود. »
۶. نقل و انتقال سهام در شرکت های سهامی با توجه به مصرحات قانونی و مقررات اساسنامه به هر شخصی که باشد، امکان پذیر است. ولی درشرکت های تعاونی، نقل وانتقال سهام به غیرعضومجازنیست. قانون شرکت های تعاونی می گوید : انتقال سهام شرکت تعاونی به غیرعضو شرکت مجاز نیست.
۷. شرکت سهامی اصطلاحاً به شرکت سرمایه موسوم است‌. زیرا در واقع مشارکت سرمایه ها است و در قبال اصطلاح ( شرکت سرمایه) اصطلاح ( شرکت شخص) به کار می رود، مثل شرکت های تضامنی و نسبی. زیرا در این شرکت ها شخصیت شرکاء موجب اعتبار شرکت است. ولی شرکت تعاونی، مشارکت انسان ها است با هدف خود یاری.
۸. در شرکت های سهامی ضابطه تقسیم منافع دراساسنامه پیش بینی و معمولاً برپایه سهم سرمایه بین شرکاء تقسیم می گردد. ولی درشرکت های تعاونی ضابطه پرداخت سود به اعضاء مقدار معاملات و میزان خرید آنها می باشد. و چون هدف از این شرکت تأمین رفاه اعضاست، لذا سود سرمایه محدود شده و با پایه قرار دادن میزان خرید اعضاء که مألاً منفعتی راهم به ازای خرید های معموله به شرکت پرداخت می کنند، درواقع بین سود پرداختی اعضاء به شرکت و منافع دریافتی آنان از شرکت، رابطه مستقیم وجود دارد.
* بندهای ۳ و ۴ و ۵ ماده ۱ قانون شرکت های تعاونی، اصطلاحات : ( درآمد ویژه ) و( سود) و ( مازاد برگشتی) را به شرح زیر تعریف می کند :
بند ۳ : درآمد ویژه : مبلغی است که ازعملیات و معاملات یک شرکت یا اتحادیه تعاونی، دریک دوره مالی، پس از وضع هزینه و استهلاکات حاصل می شود.
بند ۴ : سود سهم : مبلغی از درآمد ویژه سالانه شرکت یا اتحادیه تعاونی است که هرسال به هرسهم اختصاص داده می شود.
بند ۵ : مازاد برگشتی : مبلغی از درآمد ویژه شرکت یا اتحادیه تعاونی است که برای تقسیم بین اعضاء به تناسب میزان معاملات آنها با شرکت یا اتحادیه تعاونی درحدود مقررات این قانون اختصاص داده می شود.
۹. حداقل تعداد شرکاء : حداقل تعداد سهامداران درشرکت های سهامی عام پنج نفرو درشرکت های سهامی خاص سه نفر هستند. ولی تعداد اعضای شرکت تعاونی نباید ازهفت عضو کمتر باشد.
۱۰. در شرکت های سهامی، صاحبان سهام در بدو تأسیس شرکت فقط ۳۵ درصد سهام مورد تعهد را پرداخت می نمایند. ولی شرایط عضویت درشرکت تعاونی خرید و پرداخت تمام بهای لااقل یک سهم می باشد.
بنابراین هرعضوی درموقع تأسیس شرکت تعاونی یا قبول عضویت آن هر قدر سهم بخرد، که حداقل آن یک سهم است، باید تمام بهای سهام مورد خریداری را پرداخت نماید.
۱۱. حق رای : در مجامع عمومی شرکت های سهامی، هرسهامداربه اندازه سرمایه ای که درشرکت گذاشته، حق رای دارد. تبصره ماده ۷۵ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت می گوید :
درمجمع عمومی مؤسس، کلیه مؤسسین و پذیره نویسان حق حضور دارند وهر سهم دارای یک رأی خواهد بود.
ولی درشرکت تعاونی هرعضو فقط دارای یک رأی است، ولو اینکه دارای چندین سهم باشد.
۱۲. در شرکت های سهامی، اندوخته ها اعم از اندوخته های قانونی یا اختیاری به انحلال شرکت پس از کسر کسورات قانونی، بین سهامداران تقسیم می شود. ولی درشرکت های تعاونی اگرشرکت منحل شود، اندوخته ها غیرقابل تقسیم بوده و می بایست برای تأمین آسایش اعضاء صرف شده و یا به سایر شرکت های تعاونی واگذار گردد.
ماده ۱۶ قانون شرکت تعاونی بیان می دارد :
با انحلال شرکت تعاونی، مانده حساب ذخیره قانونی غیرقابل تقسیم شرکت، پس از تصفیه یا به وجوه ذخیره قانونی غیرقابل تقسیم شرکت یا اتحادیه تعاونی، که با همان مقاصد درحوزه مربوط فعالیت می کنند، انتقال داده می شود، یا به مصرف اموراجتماعی و عام المنفعه همان حوزه خواهد رسید.
۱۳. حد برداشت برای اندوخته قانونی، در شرکت سهامی یک بیستم ( ۵ درصد) سود خالص است. ولی این حد در شرکت های تعاونی حداقل ۱۲ درصد است که به حساب ذخیره قانونی غیرقابل تقسیم منظورمی شود.
۱۴. کسر اندوخته قانونی در شرکت های سهامی، تا زمانی الزامی است که اندوخته قانونی به یک دهم سرمایه بالغ گردد. ولی درشرکت های تعاونی کسر اندوخته قانونی غیرقابل تقسیم، تا زمانی الزامی است که به میزان معدل سرمایه سه سال اخیر شرکت برسد.
۱۵. در شرکت سهامی به تصویب مجمع عمومی عادی، اعضای هیأت مدیره مؤظف بوده و درصورت غیرمؤظف بودن نیزممکن است حق حضور در جلسات دریافت نمایند. ولی خدمات هیأت مدیره در شرکت تعاونی افتخاری و بلاعوض است.
۱۶. در شرکت های سهامی ماده ۲۹ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مقرر می دارد :
در شرکت های سهامی عام مبلغ هر سهم نباید از ده هزار ریال بیشتر باشد. و لایحه قانونی مذکور نسبت به مبلغ اسمی سهام شرکت های سهامی خاص ساکت است.
" ولی در شرکت های تعاونی ماده ۱۹۴ قانون تجارت می گوید : در صورتی که شرکت تعاونی تولید یا مصرف مطابق اصول شرکت سهامی تشکیل شود، حداقل سهام یا قطعات سهام ده ریال خواهد بود. "
۱۷. در شرکت های سهامی ماده ۹۴ لایحه قانونی می گوید :
"هیچ مجمع عمومی با هیچ اکثریتی نمی تواند بر تعهدات صاحبان سهام بیفزاید."
ولی درشرکت های تعاونی برطبق تبصره ماده ۵ قانون شرکت های تعاونی :
می توان در اساسنامه شرکت، قبول اعضای جدید راعلاوه برخرید سهام، به پرداخت مبلغی به عنوان حق عضویت متناسب با هزینه توسعه وسائل و یا امکانات شرکت برای انجام خدمات اضافی موکول کرد.
۱۸. شرکت های سهامی به وسیله هیأت مدیره ای که از بین صاحبان سهام انتخاب شده، و کلاً یا بعضاً قابل عزل می باشند، اداره می شوند. وعده اعضای هیأت مدیره درشرکت های سهامی عام نباید از پنج نفر کمتر باشد.
ولی در شرکت های تعاونی می بایست حداقل سه نفر عضو اصلی و یک نفر عضو علی البدل هیأت مدیره از بین اعضاء انتخاب شوند.
۱۹. مدت مأموریت هیأت مدیره در شرکت های سهامی از دو سال تجاوز نخواهد کرد. ولی اعضای هیأت مدیره در شرکت های تعاونی برای مدت سه سال انتخاب می شوند.
۲۰. در شرکت های سهامی ورود شرکاء به شرکت یا خروج آنها از شرکت در اثر نقل وانتقال سهام امکان پذیراست.
ولی در شرکت های تعاونی، قبول درخواست عضویت و اخراج عضوی از شرکت با توجه به مصوبه مجمع عمومی دراختیار هیأت مدیره می باشد. که این روش ناشی از اصل آزادی عضویت در شرکت های تعاونی است.
۲۱. در شرکت های سهامی ممکن است سهام بی نام یا سهام با نام صادر شود. ولی درشرکت تعاونی، سهام با نام خواهد بود.