شرکت مختلط سهامی شرکتی است که در تحت اسم مخصوص، بین یک عده شرکای سهامی و یک یا چند شریک ضامن تشکیل می گردد. ( ماده 162 ق. ت )
از این تعریف پیداست که شرکت از دو نوع شریک تشکیل می گردد : یک عده شرکای ضامن که سهم سرمایه آن ها به صورت سهم الشرکه می باشد و مسئول کلیه قروضی هستند که شرکت مازاد بر دارایی خود پیدا می کند و روابط ان ها با یکدیگر تابع مقررات شرکت تضامنی می باشد و یک عده شرکای سهامی که سرمایه آن ها به قطعات مساوی سهام تقسیم شده و مسئولیت آن ها در شرکت تا اندازه سرمایه آن ها می باشد. شرکت حداقل مرکب از 4 عضو می باشد که دست کم یک نفر آن ها ضامن می باشد. هر شرکت مختلط سهامی باید دارای هیات نظاری مرکب از سه عضو که از میان شرکا انتخاب می گردد باشد و شریک ضامن نیز به این علت که مدیریت شرکت را به عهده دارد نمی تواند عضو هیات نظار باشد.
ارکان شرکت مختلط سهامی را می توان به ارکان تصمیم گیرنده، ارکان اداره کننده و ارکان کنترل کننده تقسیم نمود:
- ارکان تصمیم گیرنده :
این شرکت همانند شرکت سهامی دارای مجمع عمومی موسس، عادی و فوق العاده باشد. اولین محل مجمع عمومی موسس است که باید به تنظیم اساسنامه و شرکت نامه و تقاضای ثبت شرکت و اساسنامه و انتخاب هیات نظارت بپردازد.
مجمع عمومی فوق العاده نیز در موارد غیرعادی برای اموری مانند تغییر اساسنامه یا ادامه فعالیت شرکت یا انحلال آن تشکیل می گردد.
اگر حق انحلال یا تغییر اساسنامه به مجمع عمومی داده نشده باشد، با توجه به مقررات شرکت تضامنی رضایت کلیه شرکای ضامن شرط است. ابتدا باید مجمع عمومی با توجه به مقررات شرکت سهامی نسبت به موضوع رای داده و شرکا ضامن نیز به آن رضایت دهد.
- ارکان اداره کننده :
مطابق ماده 165 در هر یک از شرکت های مختلط سهامی هیات نظاری لااقل مرکب از سه نفر از شرکا برگزار می شود ، این هیات را مجمع عمومی بلافاصله بعد از تشکیل قطعی و قبل از هر اقدامی در امور شرکت معین می کند.
- ارکان کنترل کننده :
انتخاب هیات نظار بر اساس شرایط مقرر در اساسنامه می باشد ولی به هر حال اولین هیات نظار تنها برای یک سال انتخاب می شوند. اولین هیات نظار مکلف است اطمینان حاصل کند که تمام مقررات راجع به تشکیل شرکت به درستی انجام پذیرفته است. ( ماده 166 ق. ت )
نظارت در شرکت مختلط سهامی توسط صاحبان سهام به طرق ذیل انجام می شود.
1- نظارت توسط هیات نظار
همان طور که در بالا ذکر شد، یکی را راه های نظارت بر چگونگی اداره شرکت تشکیل هیات نظار می باشد. بدین شرح که در هر یک از شرکت های مختلط سهامی هیئت نظاری لااقل مرکب از سه نفر از شرکاء برقرار می شود و این هیئت را مجمع عمومی شرکاء بلافاصله بعد از تشکیل قطعی شرکت و قبل از هر اقدامی در امور شرکت معین می کنند. انتخاب هیئت مدیره بر حسب شرایط مقرر در اساسنامه شرکت تجدید می شود. در هر صورت اولین هیئت نظار برای یک سال انتخاب خواهد شد. اولین هیئت نظار باید بعد از انتخاب شدن بلافاصله تحقیق کرده و اطمینان حاصل کند که تمام مقررات مواد 28- 29- 38- 39- 41 و 50 این قانون رعایت شده است.
اعضای هیئت نظار از جهت اعمال اداری و نتایج حاصله از آن هیچ مسئولیتی ندارند لیکن هر یک از آن ها در انجام ماموریت خود بر طبق قوانین معموله مملکتی مسئول اعمال و تقصیرات خود می باشند.
اعضای هیئت نظار دفاتر و صندوق و کلیه اسناد شرکت را تحت تدقیق درآورده همه ساله راپورتی به مجمع عمومی می دهند و هر گاه در تنظیم صورت دارایی بی ترتیبی و خطایی مشاهده نمایند در راپورت مذکور ذکر نموده و اگر مخالفتی با پیشنهاد مدیر شرکت در تقسیم منافع داشته باشند دلایل خود را بیان می کنند.
هیئت نظار می تواند شرکاء را برای انعقاد مجمع عمومی دعوت نماید و با موافقت رای مجمع مزبور بر طبق فقره ( ب ) ماده 181 شرکت را منحل کند.
2- نظارت توسط صاحبان سهام
یکی دیگر از راه های نظارت بر اداره شرکت این است که سهامداران شرکت با حق رای خود یا حق اطلاع یافتن از عملکرد مالی و غیرمالی شرکت که تا پانزده روز قبل از انعقاد مجمع عمومی هر صاحب سهمی می تواند ( خود یا نماینده او ) در مرکز اصلی شرکت حاضر شده از صورت بیلان و صورت دارایی و راپورت هیئت نظار اطلاع حاصل کند.
مطابق مواد 166 تا 170 ق. ت می توان وظایف هیات نظار را به قرار ذیل دانست :
1. نظارت و اطمینان از ثبت شرکت.
2. نظارت و اطمینان از تنظیم سهام بی نام به صورت سند در وجه حامل.
3. نظارت و اطمینان از اینکه مبلغ اسمی هر سهم از ده هزار ریال بیشتر نباشد.
4. تدقیق بر دفاتر صندوق و اسناد شرکت و ارائه گزارش هر ساله به مجمع عمومی.
5. دادن گزارش به مجمع عمومی در صورت مشاهده بی ترتیبی و خطا در تنظیم صورت دارایی.
اعضای هیات نظار از نظر اداری هیچگونه مسئولیتی نخواهند داشت اما هر کدام در انجام ماموریت خود بر طبق قوانین معمول کشور مسئول اعمال و تقصیرات خود می باشند.