همان طور که می دانیم ، علائم تجاری برای آنکه قابلیت ثبت داشته باشند ، می بایست وجه تمایز داشته و ابتکاری باشند. به این معنی که علامت نباید با سایر علائم ثبت شده آن قدر شباهت داشته باشد که سایرین را به اشتباه بیندازد.
برای احراز نقض بر اساس مشابهت باید به این نکته توجه شود که آیا مشابهت بین دو علامت و یا کالا و خدمات تحت آن ها به اندازه ای است که موجب گمراهی مصرف کنندگان عادی شود یا خیر ؟

این مطلب در قسمت اخیر بند 3 ماده 10 قانون علایم تجاری 1994 انگلستان و نیز بند 2 ماده 16 و بند ماده 6 قانون ثبت علایم و اختراعات ایران آمده است. برای احراز نقض علامت تجاری بر اساس مشابهت باید وجود شباهت در دید مصرف کنندگان عادی احراز گردد. چنانچه مشابهت بین دو علامت و کالاهای تحت آن به اندازه ای باشد که مشتریان در تشخیص مبدا کالاها یا خدمات دچار سردرگمی و اشتباه شوند ، استعمال علامت دوم نقض علامت تجاری مورد حمایت محسوب خواهد شد اینکه اشتباه واقعی مصرف کنندگان را باید ملاک قرارداد یا احتمال اشتباه مصرف کنندگان در قانون ایران مطلبی ذکر نشده است اما به نظر می رسد ضابطه ی احتمال اشتباه و گمراهی را می بایست در نظر گرفت و در حقوق انگلستان نیز همین ضابطه برگزیده شده است. ( بند 2 ماده 10 قانون علایم تجاری )
عبارت " احتمال اشتباه مشتری " می بایست تفسیر شود. در بند 2 ماده 9 قانون ثبت علایم و اختراعات ایران ضابطه مصرف کنندگان عادی یعنی اشخاصی را که اطلاعات مخصوصی ندارند، در نظر گرفته شده است اما این ضابطه دقیق نیست. گمراهی و اشتباه ، اغلب در خصوص بخشی از عموم به وجود می آید و این بی معنا و مفهوم است که بگوییم احتمال گمراهی همه مردم در نظر گرفته شود. پس چه گروهی از مصرف کنندگان جامعه را باید معیار قرار داد ؟ عقیده بر این است که باید گروهی از مردم که کالای تحت علامت را مصرف می کنند و در واقع مخاطب علامت تجاری هستند را مورد توجه و ملاحظه قرار داد. چرا که گاهی اوقات مخاطب علامت تجاری کسانی هستند که اطلاعات دقیق و مخصوصی دارند ، مثل خریداران اتومبیل و هواپیما و ماشین آلات پیچیده افراد متخصصی هستند که پس از بررسی کافی و لازم اقدام به خرید می نمایند.
در این مورد قطعاَ این خریداران ، باهوش تر از مشتریان فروشگاه های مواد غذایی هستند. به طور مثال سه شرکت ژاپنی هوندا ، سوباروبخی از تویوتا علایم تجاری لگند ( LEGEND ) ولگنسی (LEGENCY )ولگوس (LEXUS ) را هم زمان استفاده می کنند و هیچ خطری مشتریان آن شرکت ها را تهدید نمی کند. در عوض بچه ها که اطلاعات لازم و مخصوصی ندارند بیشتر در معرض اشتباه قرار دارند.
شایان ذکر است خصوصیت گمراه کننده یک علامت تجاری را قاضی راساَ تعیین می کند.
در این مقاله هدف بررسی عواملی است که موجب مشابه محسوب شدن علائم تجاری است و نه عواملی که موجب مشابه دانستن کالاها یا خدمات است. چرا که در خصوص مورد اخیر عامل خاصی را نمی توان موجب مشابه دانستن کالاها یا خدمات دانست و تشابه در این مورد عرفی بوده و قاضی رسیدگی کننده می بایست با به کارگیری معیار کلی تشابه یعنی احتمال اشتباه مصرف کننده ، مشابهت یا عدم مشابهت را تشخیص دهد. در اکثر نظام های حقوقی عواملی که موجب مشابهت مصرف کننده ، مشابهت یا عدم مشابهت را تشخیص دهد.
در اکثر نظام های حقوقی عواملی که موجب مشابهت علایم تجاری و در نتیجه گمراهی مصرف کننده می شود کتابت ، تلفظ ، شکل ظاهر و یا معنا و مفهوم علامت ذکر شده است.
تبصره 2 ماده 5 آیین نامه اصلاحی اجرای قانون علایم و اختراعات ایران نیز عوامل مشابهت را شکل ظاهری علامت ، تلفظ، کتابت یا هر کیفیت دیگری که مصرف کننده عادی را به اشتباه اندازد ، ذکر نموده است. این تبصره مقرر می دارد در مورد علامت تجاری شباهت ممکن است از لحاظ شکل ظاهر یا تلفظ یا کتابت یا به هر کیفیت دیگری باشد . اما در قانون علایم تجاری 1994 انگلستان به صراحت به این موضوع پرداخته نشده است. درادامه به طور جداگانه به شباهت از نظر شکل ظاهر علامت و شباهت از نظر کتابت خواهیم پرداخت.

الف- شکل ظاهر علامت

ظاهر علامت ها ممکن است کم یا زیاد مشابه باشند ولی آنچه که مهم است این است که آیا مصرف کننده را گمراه می کند یا خیر ؟
چرا که هدف اصلی از انتخاب علامت تجاری برای کالاها یا خدمات ایجاد تمایز بین کالاها و خدمات از منافع مختلف و جلوگیری از گمراهی مصرف کننده می باشد.
اما این شباهت چگونه می بایست مورد بررسی قرار گیرد ؟ و آیا باید دو علامت را به صورت جزء جزء مورد بررسی و مقایسه قرارداد یا اینکه ملاک تشابه کلی دو علامت است ؟ در حقوق انگلیس تشابه کلی مورد توجه و ارزیابی قرار می گیرد.
در حقوق ایران در این خصوص قانون خاصی دیده نمی شود از طرفی چونکه همه آرا محاکم جمع آوری نمی شود تا در اختیار پژوهشگران قرار گیرد رویه قضایی به خوبی مشخص نیست . اما در حد آرائی که منتشر شده است می توان گفت که از نظر دیوانعالی کشور و محاکم تجدید نظر ، ملاک " تشابه کلی دو علامت مورد نظر" می باشد. در این حالت دو علامت مورد تجزیه و تحلیلی قرار نمی گیرند و به اختلاف موجود در بین جزئیات علایم چندان توجهی نمی شود زیرا تاثیر کلی علامت در نظر بیننده اهمیت دارد. برعکس در دادگاه های بدوی، اغلب ، علایم را با نگرش تجزیه و تحلیل بررسی می کنند که قطعاَ با این روش به تفاوت هایی می رسند که نتیجه آن عدم تشابه دو علامت است. به عنوان نتیجه این بحث می توان گفت هرگاه مجموع علامتی با مجموع علامتی دیگر ایجاد اشتباه کند و با دیدن یکی، دیگری را به خاطر آورد ، هرچند که در جزئیات تفاوت هایی داشته باشند این علائم مشابه می باشند.
در پرونده کلاسه 77/ 1121- 1122 ، شعبه دوم دادگاه تجدید نظراستان تهران طی دادنامه شماره 653- 652 مورخ 3 / 6 / 78 رای دادگاه بدوی را نقض می کند ، بدین توضیح که دادگاه بدوی بین علامت تجاریNeedle Bearing Joint Parts Hardy Spicer به انضمام اشکال دیگر که از جمله آن ها دو فقره مثلث یا علامت هاردی اسپایسر(Hardy Spicer) در داخل آن ها بوده ، و علامت تجاری شرکت تجدیدنظر خوانده که عبارت از یک مثلث با کلمه اسپایسر (Spacer) در داخل آن باشد، تشابه احراز و حکم به ابطال اظهارنامه شرکت تجدید نظر خواه صادر کرده است. دادگاه تجدید نظر در نقض رای چنین استدلال کرده است . با توجه به ترکیب ظاهری علایم مورد بحث، همان طوری که کارشناس منتخب دادگاه نیز اعلام داشته است ، تشابه موجود به اندازه ای نیست که اشخاص عادی را در تشخیص کالاهای حاوی علایم منظور شده دچار اشتباه نماید اما در صورتی که تجدیدنظر خواه صرفاَ تقاضای ثبت عبارت هاردی اسپایسر (Spicer Hardy) را با مثلث مربوط به آن می نمود احتمال وجود تشابهی که موجب اشتباه عادی گردد، وجود داشت و حال آنکه وجود اشکال هندسی و عبارت طولانی فوق الذکر وجوه ممیزه ای است که تصور چنین فرضی را مرتفع می سازد.
در حقوق انگلیس نیز در دعوای واگاهاما علیه رستوران های مرکزی، دعوای خواهان به خاطر شباهت ظاهری علامت وارد دانسته شد. خواهان یک رستوران ژاپنی تحت نام "واگاماها" (wagamama) داشت که این علامت را ثبت کرده بود. بعد از شخصی رستورانی هندی را تحت عنوان " راجاماما " (Rajamam) افتتاح نمود. که در واقع شخص دوم ، با این کار موجب اشتباه و گمراهی مصرف کننده می شد. دادگاه حکم به ابطال علامت رستوران هندی داد.
گرچه قاعده اساسی، مقایسه علائم به طور کلی و عدم تقسیم آن ها به جزئیات بوده ولی ترکیب نشانه ها هم اهمیت زیادی دارد و لازم است که به پیشوندها و پسوندهای مشترک کلمات توجه داشت. در صورتی که دو علامت کلمه بوده و از جهت شروع خیلی مشابه باشند احتمال اختلاط و اشتباه آن ها خیلی بیشتر از شباهت پایان آن دو خواهد بود. احتمال اشتباه در کلمات طولانی با پیشوند مشترک خیلی بیشتر از کلمات کوتاه با پسوند مشترک خواهد بود.

ب- کتابت

دومین عامل گمراه کننده مصرف کننده ، تشابه در نوشتن کلمات است به عبارت دیگر اشتباه مشتری ممکن است ناشی از تشابه در نوشتن کلمات باشد اگر این مشابهت ، مصرف کننده عادی با ضریب هوشی متوسط را به اشتباه اندازد ، در واقع موجب نقض حق دارنده علامت تجاری ثبت شده می باشد. در شباهت ظاهری ، کتابت علامت تجاری و طراحی آن ها، از اهمیت فراوانی برخوردار است. به طور مثال بین دو علامت کلوگس (KEOLLO GGS) و کیتوس (KITTOOS) هیچ گونه شباهت ظاهری اشتباه آمیز دیده نمی شود ولی اگر این دو را با حروف لاتین و کوچک و چنین kittos، keloggsبنویسند احتمال گمراهی و اشتباه زیاد می شود.
شعبه سوم دادگاه عمومی تهران طی رای شماره 1141 مورخ 12 / 9 / 1380 دعوای خواهان به خواسته الزام اداره مالکیت صنعتی به پذیرش ثبت علامت تجاری الوگزاتین (ELOXA TIE) را به علت مشابهت این علامت در نگارش و تلفظ با علامت ثبت شده اگزتین (OXETINE) وارد ندانسته و با این استدلال که شباهت این دو علامت در نگارش و تلفظ به حدی است که موجب اشتباه مصرف کننده می شود ، دعوا را مردود اعلام می دارد.
دیوان عالی کشور بین دو علامت پنگ (PANG) و تانگ (TANG) در جریان پرونده ای که در تاریخ 5 / 8 / 71 در شعبه 24 دیوانعالی کشور مورد تجدید نظر قرار گرفت ، شباهتی احراز نمی کند جریان دعوا از این قرار بوده است : یک شرکت آمریکایی خواستار ابطال ثبت علامت پنگ (PANG) یک شرکت ایرانی شد و خواهان چنین توضیح می دهد که علامت تانگ (TANG) به موجب تصدیق شماره ... و گواهی تجدید ثبت مورخ ... در ایران برای طبقه 32 به ثبت رسیده است و خوانده بدون توجه به مقررات اقدام به ثبت علامت پنگ (PANG) نموده است و چون این علامت شباهت کامل با علامت ثبت شده تانگ (TANG) دارد ، تقاضای ابطال علامت می شود اما دادگاه به استناد ، مجموع محتویات پرونده هیچ گونه شباهتی بین دو علامت اعم از تلفظ، کتابت ، تصویر و معنی مشاهده نمی کند که موجب اشتباه و گمراهی مشتریان و مصرف کنندگان و افراد عادی جامعه گردد از این رو حکم بطلان و دعوای خواهان ابرام می شود . البته رای دیوانعالی کشور شگفت آور است چرا که در علامت مذکور از لحاظ ظاهر و کتابت مشابه هستند.
در پرونده دیگر دیوان عالی کشور در رای اصراری شماره 45، مورخ 22/ 8/ 1351 رای دادگاه استان که دو علامت تجاری، پالاس و تهران پالاس را برای استفاده در هتل مشابه دانسته بود، نقض کرده است. ملاحظه می شود دیوانعالی کشور در این جا نیز، شباهت مجموعی را در نظر گرفته است چرا که اگر علایم را جز به جز مقایسه کنیم به نتیجه ای می رسیم که آن ها را مشابه ندانیم.
علایمی که در کتابت شباهت دارند معمولاَ در نقطه نیز شبیه هستند لذا مشترکات این دو عامل ( تلفظ و کتابت ) بسیار زیاد است که در مقاله " عوامل تشابه علامت تجاری در تلفظ و رد تقاضای ثبت برند " به شباهت از لحاظ تلفظ پرداخته ایم . علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانند به این مقاله مراجعه نمایند.