شرکت تعاونی، شرکتی متشکل از اشخاص حقیقی و یا حقوقی است که به منظور رفع نیازمندی های مشترک و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی شرکاء از طریق خودیاری و کمک متقابل و همکاری آنان و تشویق به پس انداز تشکیل می شود.
هدف از ایجاد شرکت تعاونی، تحصیل سود نمی باشد بنابراین کاربرد کلمه سود در خصوص درآمد آن ها جایز نیست و آنچه به شرکا داده می شود مازاد دریافتی است که به نسبت معاملات انجام با شرکت توسط شرکا به آن ها پرداخت می شود.
تعاونی ها از لحاظ قبول به عضویت و تعداد اعضا در گروه هایی به شرح ذیل جای می گیرند :

الف) شرکت های تعاونی عام
ب) شرکت های تعاونی خاص
ج) شرکت های تعاونی بزرگ
شرکت تعاونی عام :
شرکتی است که عضویت آن برای همه آزاد می باشد و موسسین یا شرکت باید برای تامین قسمتی از سرمایه اولیه و یا افزایش سرمایه شرکت سهام آن را به عموم عرضه نمایند. شرکت های تعاونی سهامی عام دارای اوصاف ذیل اند :
1- کلیه سهام آن، بانام بوده و تملک یا نقل و انتقال آن منوط به ثبت در دفتر سهام شرکت است.
2- سهام داران نهایتاَ می توانند تا سقف سهام مقرر در اساسنامه را به تشخیص هیات مدیره دارا باشند . هر توافقی برخلاف این حکم ، باطل و بلااثر است .
3- شرکت های تعاونی سهامی عام می توانند به عضویت اتاق های تعاون درآیند.
4- بانک های خصوصی و موسسات مالی و اعتباری باید لزوماَ در قالب شرکت سهامی عام یا شرکت تعاونی سهامی عام تشکیل شوند.
شرکت تعاونی خاص :
شرکتی است که عضویت در آن منحصراَ برای گروهی خاص از قبیل :
کارگران ، کارمندان ، کشاورزان ، ایثارگران ، زنان ، مشاغل خاص و نظایر این ها آزاد باشد، بدیهی است تعاونی موظف به پذیرش متقاضیان واجد شرایط بوده و از این نظر محدودیتی برای عضویت وجود ندارد.
تبصره 1- در تابلوها و سربرگ های شرکت های تعاونی ذکر عنوان " تعاونی " ضروری است و باید به طور خوانا قید شود.
تبصره 2- برای واحدهای صنفی شهرستان ها و برای هر واحد کارمندی و کارگری فقط یک شرکت تعاونی در هر موضوع فعالیت تشکیل می شود.
تبصره 3- شرکت های تعاونی با بیش از 500 عضو و اتحادیه هایی که تعداد اعضای تعاونی های عضو آن ها مجموعاَ بیش از 2000 عضو باشد، " تعاونی بزرگ " محسوب می شوند.
شایان ذکر است ، شرکت های تعاونی با بیش از 500 عضو " تعاونی بزرگ " محسوب می شوند.
• سهام در شرکت های تعاونی
1- در شرکت تعاونی نیز مانند شرکت سهامی سرمایه شرکا به قطعات مساوی به نام سهم تقسیم می شود.
2- در شرکت تعاونی، سهام بانام است و برخلاف شرکت سهامی، در این شرکت سهام بی نام وجود ندارد.
3- توجه داشته باشید که فقط در شرکت های سهامی و تعاونی، سرمایه شرکت به قطعات مساوی به نام سهم تقسیم می شود. همچنین در شرکت های مختلط سهامی نیز سرمایه برخی از شرکا به صورت قطعات مساوی به نام سهم در می آید.
• سرمایه در شرکت های تعاونی
1- میزان سهام یک عضو به هیچ وجه نمی تواند از یک هفتم کل سرمایه شرکت تعاونی تجاوز کند.
2- سرمایه شرکت تعاونی نامحدود است و حداقل و حداکثر خاصی در قانون برای آن تعیین نشده است.
3- در شرکت های تعاونی باید لزوماَ تمام یا حداقل 51% سرمایه به وسیله اعضاء در اختیار شرکت تعاونی قرار گیرد. بر عکس سایر شرکت ها که کل سرمایه توسط شرکا تامین می شود ، در شرکت های تعاونی ممکن است بخشی از سرمایه را شرکا تامین نکنند، اما این الزام وجود دارد که حداقل 51% سرمایه به وسیله خود شرکا تامین شود.
4- سهم اعضاء در تامین سرمایه شرکت های تعاونی برابر است ؛ مگر مجمع عمومی تصویب کند که برخی از اعضاء سهم بیشتری تادیه کنند. در این صورت حداقل و حداکثر سهم ها باید در حدودی باشد که وزارت تعاون متناسب با نوع و تعداد اعضای تعاونی ها تعیین می کند.
• سرمایه گذاری دستگاه های دولتی در شرکت های تعاونی
1- کلیه دستگاه های دولتی و عمومی مانند وزارتخانه ها ، سازمان ها ، شرکت های دولتی و وابسته به دولت و تحت پوشش دولت ، بانک ها ، شهرداری ها ، شوراهای اسلامی ، بنیاد مستضعفان و سایر نهادهای عمومی نمی توانند به عضویت در شرکت تعاونی درآیند ؛ اما می توانند از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر از قبیل مشارکت ، مضاربه ، مزارعه ، مساقات ، اجاره ، اجاره به شرط تملیک ، بیع شرط ، فروش اقساطی و صلح ، اقدام به کمک در تامین و یا افزایش سرمایه شرکت های تعاونی نمایند ؛ بدون آنکه به عضویت در شرکت تعاونی درآیند.
2- در مواردی که دستگاه های دولتی در تاسیس شرکت های تعاونی شریک می شوند، ظرف مدتی که با موافقت طرفیت در ضمن عقد شرکت تعیین می شود، سهم موافقت طرفین در ضمن عقد شرکت تعیین می شود، سهم سرمایه گذاری دولت به تدریج بازپرداخت و 100% سرمایه به تعاونی تعلق خواهد گرفت.
3- در صورت مشارکت یا سرمایه گذاری هر یک از دستگاه ها و شرکت های دولتی، بانک ها ، شوراهای اسلامی کشوری و سازمان های عمومی در شرکت تعاونی .
- دستگاه مزبور می تواند نماینده ای برای نظارت و بازرسی در تعاونی و شرکت در جلسات مجمع عمومی و هیات مدیره به عنوان ناظر داشته باشد.
- انحلال، ادغام یا تغییر موادی از اساسنامه تعاونی که مغایر شروط و قراردادهای منعقده با منابع تامین کننده اعتبار و کمک مالی و امکانات مختلف و سرمایه گذاری و مشارکت باشد، موکول به موافقت مراجع مذکور است.
• تشکیل و ثبت شرکت های تعاونی عام و خاص
زمان تشکیل شرکت تعاونی، زمانی است که حداقل یک سوم سرمایه آن تادیه و در صورتی که به صورت غیرنقدی و جنسی باشد، تقویم و تسلیم شده باشد. زمانی که شرکت در مرجع ثبت شرکت ها به ثبت برسد، واجد شخصیت حقوقی می شود .
تشکیلات شرکت تعاونی سه رکن دارد . مجمع عمومی ، هیات مدیره و بازرس . شرکت تعاونی می تواند در قالب شرکت سهامی و یا به هر نحو که شرکاء مقرر دارند تشکیل و اداره شود هر چند بدیهی است نحوه ثبت و اداره آن نباید در تضاد با قوانین و مقررات باشد .
ثبت کردن شرکت تعاونی منوط به ارائه مجوز وزارت تعاون است. برای ثبت شرکت تعاونی لازم است در قدم اول موسسین شرکت به اداره تعاون مراجعه نموده و پس از ارائه طرح توجیهی و درخواست تاسیس، در صورت موافقت با تاسیس شرکت ، اداره تعاون ، موافقت نامه تشکیل را صادر و همراه با سایر مدارک لازم جهت ثبت به اداره ثبت شرکت ها ارسال نمایند.
طرح توجیهی مشتمل بر بیان ضرورت تاسیس تعاونی و ذکر دلایل توجیهی به قرار ذیل است :
- تناسب هدف های تشکیل تعاونی با هدف ها و برنامه های مصوب دولت.
- تعداد و مشخصات داوطلبان ، سوابق و مهارت های آنان در رشته های فعالیت مورد نظر
- مبلغ لازم التادیه
- میزان و نحوه سرمایه گذاری و مشارکت دستگاه های دولتی یا عمومی
مدارک مورد نیاز برای ثبت شرکت تعاونی به قرار ذیل است :
1- اساسنامه مصوب شرکت ( اساسنامه شرکت تعاونی باید شامل نام با قید کلمه تعاونی، هدف ، موضوع ، نوع ، حوزه عملیات ، مدت ، مرکز اصلی ، نشانی ، میزان سرمایه ، مقررات مربوط به اعضا، ارکان ، مقررات مالی و کار ، انحلال و تصفیه ، حداقل و حداکثر اعضا به نسبت سرمایه و فرصت اشتغال و نوع فعالیت و ... باشد. اعضا در صورتی که واجد شرایط مقرر باشند می توانند به عنوان عضو، فعالیت نمایند و طبق اساسنامه در کلیه امور حق نظارت خواهند داشت ) .
2- دعوتنامه تشکیل اولین مجمع عمومی عادی
3- صورتجلسه اولین مجمع عمومی عادی ، دایر بر تصویب اساسنامه و انتخاب اولین هیات مدیره و بازرس یا بازرسان .
4- صورتجلسه راجع به جلسه اولین هیات مدیره دایر بر انتخاب رئیس و نایب رئیس و منشی هیات مدیره ، انتخاب صاحبان امضاهای مجاز و اسامی و مشخصات آن ها و انتخاب مدیر عامل.
5- فهرست اسامی و مشخصات داوطلبان تشکیل تعاونی .
6- فهرست اسامی حاضران در اولین مجمع عمومی عادی که حاوی امضای آن ها باشد.
7- فهرست اسامی و مشخصات و نشانی اعضای اولین هیات مدیره و بازرس یا بازرسان اعم از اصلی و علی البدل و مدیر عامل که حاوی امضای آن ها باشد.
8- مدارک مربوط به تقویم و تسلیم آن مقدار از سرمایه که به صورت جنبی بوده است.
9- قبولی کتبی اعضای اولین هیات مدیره و بازرس یا بازرسان
10- رسید پرداخت مقدار وجوه لازم التادیه سرمایه تعاونی ، طبق اساسنامه
هیات مدیره تعاونی پس از ثبت ، باید نسبت به اخذ پروانه تاسیس اقدام نماید.
مدارک مورد نیاز جهت اخذ پروانه تاسیس عبارت است از :
الف ) فتوکپی مدارک ثبت تعاونی که از مرجع ثبت دریافت شده است.
ب) تقاضانامه ای برای اخذ پروانه تاسیس که به عنوان اداره تعاون نوشته شده است.
ج) نسخه ای از روزنامه رسمی که آگهی تشکیل شرکت تعاونی در آن چاپ شده است.
• ادغام و انحلال شرکت
دو یا چند شرکت تعاونی می توانند در صورت تصویب مجامع عمومی فوق العاده آن ها و طبق مقررات آیین نامه اجرایی قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران ( مصوب 1370 ) با یکدیگر ادغام شوند. در این صورت باید حداکثر ظرف مدت دو هفته صورت جلسات مجامع عمومی فوق العاده تعاونی های ادغام شده، به مدارک لازم برای ثبت، ضمیمه شود و به مرجع ثبت شرکت ها تسلیم شود و خلاصه تصمیمات به اطلاع کلیه اعضاء و بستانکاران برسد.
شرکت ها و اتحادیه های تعاونی در موارد ذیل منحل می گردند :
1- تصمیم مجمع عمومی فوق العاده
2- کاهش تعداد اعضاء از حد نصاب قانونی در صورتی که حداکثر ظرف سه ماه تعداد به حد نصاب نرسد.
3- انقضاء مدت تعیین شده در اساسنامه مشروط بر این که مجمع عمومی مدت را تمدید نکرده باشد.
4- توقف فعالیت شرکت بیش از یک سال بدون عذر موجه
5- عدم رعایت قوانین و مقررات به طوری که در طول سال سه بار اخطار کتبی از وزارت تعاون داده شده باشد.