همان طور که می دانیم ، ثبت آخرین مرحله ایجاد شرکت تجاری است و شرکت ثبت نشده هنوز به وجود نیامده است . اما نباید گمان کرد که هر شرکت ثبت شده موجود است زیرا نظارت هایی که از سوی مامورین ثبت شرکت اعمال می گردد هیچ گاه تضمین کننده وجود همه شرایط نیست. بنابراین ضمانت اجرای فقدان هر یک از شرایط متعدد ایجاد شرکت های تجاری، مسئله ای است که باید به دقت بررسی شود. به این منظور پاسخی بسیار ساده و ظاهراَ منطقی را نقطه آغاز مطالعه قرار می دهیم :

اگر اجتماع شرایط تشکیل شرکت ، به ایجاد شرکت تجاری منجر می شود، ناگزیر فقدان هر یک از آن ها را باید به منزله عدم ایجاد شرکت و به تعبیر دیگر بطلان شرکت دانست . به طور کلی خلاصه موارد عمده بطلان شرکت عبارت است از:

1- عدم رضایت یک یا چند شریک در انعقاد عقد شرکت

( تشکیل شرکت مراحل مراحل مختلفی را طی می کند. ابتدا طرفین با یکدیگر وعده تشکیل شرکت را می گذارند. این وعده ممکن است کتبی یا شفاهی باشد و به هر حال، قرارداد شرکت باید با رضایت طرفین منعقد شود والا فاقد اثر خواهد بود. رضایت باید با آگاهی به ماهیت قرارداد ابزار شده باشد. رضای شریک باید از نوع رضای معیوب نباشد. همچنین قصد طرفین در صورتی موجب تشکیل شرکت می شود که واقعی باشد ) .

2- نامشروع بودن موضوع و جهت شرکت
( موضوع شرکت از نظر حقوق شرکت های تجاری، به آن فعالیتی که شرکت برای انجام دادن آن تشکیل می شود اطلاق می گردد. این فعالیت معمولاَ در اساسنامه معین می شود ، اما در شرکتنامه نیز باید معین شود والا قرارداد بدون موضوع تلقی خواهد شد. تعیین موضوع شرکت ، در موجودیت آن تاثیری اساسی دارد. هر گاه شرکت فعالیتی غیرمشروع را دنبال کند، باطل است و این بطلان ، جنبه مطلق دارد و هر ذی نفعی می تواند بطلان شرکت را تقاضا کند. مهم نیست که فعالیت مندرج در شرکتنامه مشروع است یا خیر، بلکه فعالیت واقعی شرکت ملاک صحت یا بطلان آن است ؛ مانند موردی که شرکت برای انجام دادن فعالیتی منعقد می شود که قانون یا اخلاق حسنه آن را منع نمی کند ( تولید آب انگور ) ، ولی در عمل به فعالیتی مبادرت می کند که غیرمشروع است ( ساختن مشروبات الکلی )
3- عدم اهلیت یکی از شرکا
( شرکای شرکت باید اهلیت انجام دادن معامله را داشته باشند. منظور از اهلیت ، این است که شریک ، بالغ و عاقل و رشید باشد. )
4- قید شرط خلاف مقتضای عقد شرکت ( برای مثال، حذف کامل سود یا ضرر برای یکی از شرکا )
5- عدم تادیه و پرداخت کل سرمایه نقدی در شرکت های اشخاص
6- عدم تقویم و تسلیم سرمایه غیرنقدی در شرکت های اشخاص
هیچ مورد خاص دیگری، جز مواردی که در قانون مدنی و قانون تجارت سبب بطلان شرکت ذکر شده است ، باعث بطلان شرکت نمی شود و برخلاف آنچه گفته شده است ، عدم ثبت شرکت در دفتر ثبت شرکت ها و عدم اعلان شرکت در روزنامه کثیرالانتشار، موجب بطلان شرکت نیست ، بلکه ممکن است مجوز انحلال شرکت باشد که با بطلان متفاوت است. ( ماده 2 قانون ثبت شرکت ها )
هر ذی نفعی می تواند تقاضای بطلان شرکت را در داگاه مطرح کند و طرح دعوا نیز تابع قواعد عام است و دادگاه، در صورت وجود شرط بطلان ، چاره ای جز صدور حکم بطلان ندارد .
اگر به دلیل عدم رعایت شرایط تشکیل شرکت تجاری، شرکت باطل باشد ، در این صورت :
ماده 271 لایحه اصلاحی قانون تجارت ، در این خصوص بیان می کند : " در صورتی که قبل از صدور حکم بطلان شرکت یا بطلان عملیات یا تصمبمات آن، در مرحله بدوی موجبات بطلان مرتفع شده باشد، دادگاه قرار سقوط دعوای بطلان را صادر خواهد کرد " .
و ماده 272 همین قانون نیز بیان می کند : " دادگاهی که دعوای بطلان نزد آن اقامه شده است ، می تواند بنا به درخواست خوانده، مهلتی که از شش ماه بیشتر نباشد، برای رفع موجبات بطلان تعیین نماید ." بنابراین :
1- در شرکت های سهامی، مفهوم بطلان با بطلان در حقوق مدنی متفاوت است ؛ زیرا در حقوق مدنی ، در صورت بطلان یک عمل حقوقی، آن عمل کان لم یکن است و نمی توان دوباره آن را نافذ و صحیح کرد ؛ اما در شرکت سهامی ، در صورت بطلان شرکت ، می توان با رفع موجبات بطلان ، به حیات شرکت ادامه داد.
2- در مورد بقیه شرکت ها ، قانون گذار حکمی بیان نکرده است که در صورت بطلان ، آیا می توان با رفع موجبات بطلان ، از انحلال شرکت جلوگیری کرد یا خیر ؟ با توجه به سکوت قانون گذار ، می توان بیان کرد که در بقیه شرکت های تجاری در صورت بطلان شرکت ، نمی توان با رفع موجبات بطلان ، از انحلال شرکت جلوگیری کرد.

آثار بطلان شرکت تجاری 

قرارداد شرکت همانند قراردادهای دیگر نیست و نتایج بطلان آن نیز نباید همان نتایجی باشد که اصول کلی قراردادها مقرر می کنند ، چه کسانی که با شرکت باطلی معامله کرده اند ، نباید به سبب معامله باطلی که با شرکت کرده اند متحمل خسارتی شوند. شرکایی که به رغم بطلان شرکت ، با اشخاص ثالث معاملاتی انجام داده اند باید علاوه بر انجام دادن تعهدات ناشی از معاملات مزبور ، خسارات احتمالی اشخاص ثالث را نیز جبران کنند.
در صورت بطلان شرکت تجاری :
1- قراردادهای صورت گرفته توسط شرکت ، باطل است و اشخاص ثالث، جهت جبران خسارت ناشی از بطلان این قراردادها، فقط می توانند به شرکای مقصری که بطلان ، نتیجه عمل آن هاست، رجوع کنند.
2- اگر به واسطه بطلان شرکت ، خسارتی به اشخاص ثالث وارد شود، شرکایی که بطلان نتیجه عمل آن هاست، در برابر سایر شرکا مسئول اند.
اگر به واسطه بطلان شرکت ، خسارتی به شرکا وارد شود، شرکایی که بطلان نتیجه عمل آن هاست، در برابر سایر شرکا مسئول اند.