اتحادیه تعاونی با عضویت تعاونی هایی که دارای موضوع فعالیت واحد باشند، در سطح شهرستان یا استان تشکیل می شود. عضویت در اتحادیه تعاونی، بر اساس " اصل آزادی عضویت " ، اختیاری است. تعاونی هایی که عضو اتحادیه نباشند از حقوق قانونی محروم نخواهند شد.

توصیه می شود مقالات زیر را بخوانید:
- مرجع ثبت شرکت ها
- اساسنامه ثبت شرکت و اتحادیه تعاونی
- روند ثبت اتحادیه های تعاونی روستایی و کشاورزی در مرجع ثبت شرکت ها

شرایط لازم برای عضویت تعاونی ها در اتحادیه تعاونی به شرح ذیل است :

- داشتن تابعیت ایران
- خرید حداقل سهام مقرر در اساسنامه اتحادیه
- درخواست کتبی عضویت و تعهد رعایت مقررات اساسنامه اتحادیه.
علاوه بر آن لازم است که تعاونی داوطلب عضویت در اتحادیه، موضوع فعالیت مناسب با موضوع فعالیت اتحادیه داشته باشد. ( یادآوری می شود که برای هر موضوع فعالیت تعاونی در هر شهرستان ، فقط یک اتحادیه تشکیل می گردد ) .
اساسنامه اتحادیه می تواند شرایط دیگری را برای عضویت تعیین کند.
اتحادیه تعاونی، پس از تشکیل و ثبت ، موجودیت قانونی پیدا می کند و وجود او با انحلال و تصفیه از بین می رود.
برای تشکیل هر تعاونی، باید هیاتی به نام " هیات موسس " تشکیل شود. به موجب قانون بخش تعاونی، " هیات موسس عبارت است از عده ای از افراد واجد شرایط عضویت در تعاونی مربوط، که اقدام به تاسیس تعاونی می نمایند ". در اینکه هیات موسس باید چند عضو داشته باشد، در قانون و سایر مقررات بیانی مشاهده نمی شود؛ ولی می توان گفت که تعداد اعضای آن نباید از سه نفر کمتر باشد.
چون اتحادیه تعاونی با عضویت شرکت ها و تعاونی هایی که موضوع فعالیت آن ها واحد است، تشکیل می شود، لذا هیات موسس اتحادیه تعاونی باید از شرکت ها و تعاونی هایی که دارای موضوع فعالیت واحد بوده و واجد شرایط عضویت در اتحادیه مربوط هستند، تشکیل شود.
هر یک از شرکت ها و تعاونی های عضو هیات موسس اتحادیه، نماینده ای برای حضور در هیات موسس تعیین و معرفی خواهد کرد. هیات موسس اتحادیه با حضور این نمایندگان تشکیل می شود .

وظایف هیات موسس، عبارت است از :

- تهیه اساسنامه اتحادیه و پیشنهاد آن به " اولین مجمع عمومی عادی " برای بررسی و تصویب ؛
- دعوت از تعاونی های واجد شرایط، جهت عضویت در اتحادیه مربوط ،
- تشکیل دادن " اولین مجمع عمومی عادی " ، جهت تصویب اساسنامه ، انتخاب اولین هیات مدیره و اولین هیات بازرسی اتحادیه، طبق اساسنامه تصویب شده و انجام سایر وظایف مربوط .
هر یک از نمایندگان تعاونی ها که برای حضور در هیات موسس معرفی شده اند، باید مدارک زیر را به وزارت تعاون ( اداره کل یا اداره تعاون ) ارائه کنند :
- فتوکپی شناسنامه و مدارک تحصیلی .
- فتوکپی گواهینامه پایان خدمت نظام وظیفه عمومی یا معافیت.
- گواهی عدم سوء پیشینه .
علاوه بر آن ارائه مدرکی که وی را به عنوان نماینده شرکت یا تعاونی مربوط معرفی می کند، نیز لازم است.
کارکنان رسمی و پیمانی دولت ، با ارائه حکم کارگزینی از ارائه گواهی عدم سوء پیشینه و فتوکپی گواهینامه پایان خدمت یا معافیت، معاف خواهند بود. نمایندگان مزبور باید با قوانین و مقررات تعاونی ها آشنایی داشته باشند و در صورت نیاز در کلاس های آموزشی یک روزه که اداره کل تعاون دایر می کند، شرکت کنند.
• طرح توجیهی :
هیات موسس باید طرحی به نام " طرح توجیهی " یا " طرح پیشنهادی " ، تهیه کند. این طرح مشتمل بر بیان لزوم تاسیس اتحادیه تعاونی و ذکر دلایل توجیهی بر امور ذیل خواهد بود :
- تناسب هدف های تشکیل اتحادیه با هدف ها و برنامه های مصوب دولت ؛
- میزان سرمایه ؛
- تعداد و مشخصات شرکت ها و تعاونی های داوطلب عضویت در اتحادیه ؛
- مبلغ لازم التادیه
هیات موسس باید نماینده تام الاختیاری تعیین و به وزارت تعاون ( اداره کل یا اداره تعاون ) معرفی کند.
هیات موسس باید برای تقاضا، فرم مربوطه را تکمیل و به همراه طرح توجیهی، ضمن معرفی نماینده تام الاختیار خود به وزارت تعاون ( اداره کل یا اداره تعاون ) ، به وزارت مزبور تسلیم کند و موافقت با تشکیل اتحادیه را خواستار شود.
• اقدامات وزارت تعاون
وزارت تعاون ، تقاضای مذکور و طرح توجیهی را مورد بررسی قرار می دهد و در صورت پذیرفته شدن تقاضا ، موافقتنامه تشکیل اتحادیه را صادر می کند و نمونه اساسنامه و فرم های مورد نیاز را در اختیار نماینده تام الاختیار هیات موسس اتحادیه قرار می دهد . ( وزارت تعاون ، علاوه بر نمونه اساسنامه برای تسهیل جریان امور مربوط به تعاونی ها، فرم هایی را نیز تهیه کرده است ) .
وزارت تعاون ( اداره کل یا اداره تعاون ) ، باید ظرف یک ماه پس از وصول تقاضای تشکیل اتحادیه، نظر مستدل خود را در خصوص مورد تقاضا، به هیات موسس اعلام دارد و در صورت ملاحظه نقض در طرح توجیهی یا کمبود مدارک ضمیمه تقاضانامه ، مراتب را کتباَ به اطلاع هیات مزبور برساند. هیات موسس، باید حداکثر ظرف مدت دو ماه نسبت به رفع نقص طرح توجیهی و تکمیل مدارک و تحویل آن ها به وزارت تعاون اقدام نماید. طرح توجیهی، پس از آنکه مورد تصویب وزارت تعاون قرار گرفت، هر گونه تغییر در آن باید با مجوز آن وزارت صورت گیرد.
هیات موسس، باید ظرف دو ماه از تاریخ دریافت موافقتنامه وزارت تعاون، " اولین مجمع عمومی عادی " را برگزار کند ؛ در غیر این صورت، تشکیل اتحادیه تعاونی، موکول به گرفتن موافقتنامه مجدد از وزارت مزبور خواهد بود.
در صورتی که هیات موسس نتواند ظرف مدت دو ماه به برگزاری مجمع عمومی مزبور موفق شود، می تواند قبل از پایان مهلت مزبور تمدید آن را خواستار شود هر گاه وزارت تعاون ، تاخیر در برگزاری مجمع را موجه تشخیص دهد، مهلت را تمدید می کند.
هیات موسس، پس از اخذ موافقتنامه تشکیل، باید اقدامات زیر را انجام دهد :
- دریافت مجوز فعالیت در موضوع طرح توجیهی، از مراجع ذی ربط ( در صورت نیاز به مجوز ) ، به نام اعضای هیات موسس اتحادیه در شرف تاسیس .
- تدوین اساسنامه، که باید برای تصویب به " اولین مجمع عمومی عادی " تسلیم شود. ( = تکمیل نمونه اساسنامه ) .
- افتتاح حساب به نام اتحادیه در شرف تاسیس نزد " صندوق تعاون " یا بانکی که صندوق تعاون تعیین می کند.
- دعوت از شرکت ها و تعاونی های واجد شرایط عضویت ، ضمن اعلام خلاصه ای از کلیات طرح، اساسنامه تدوین شده، شرایط عضویت ، مهلت پذیرش تقاضای عضویت ، شماره مشخصات حساب افتتاح شده ، مبلغ لازم التادیه هر یک از داوطلبان عضویت، ذکر نحوه صدور آگهی های بعدی تا تشکیل " اولین مجمع عمومی عادی " ، و ذکر مشخصات موسسان و غیره .
- بررسی شرایط داوطلبان و پذیرفتن واجدین شرایط عضویت ، دریافت گواهی واریز مبلغ لازم التادیه سهام آن ها، صدور برگه اجازه ورود به جلسه " اولین مجمع عمومی عادی " ( بهتر است هیات موسس، برای هر یک از داوطلبان که به عضویت پذیرفته شده اند، پرونده جداگانه ای ترتیب دهد ) .
- انتشار آگهی دعوت " اولین مجمع عمومی عادی " . ( فاصله زمانی بین تاریخ دعوت تا تشکیل مجمع عمومی، حداقل 30 روز و حداکثر 35 روز خواهد بود ) .
- ثبت نامزدهای عضویت در هیات مدیره و هیات بازرسی
- ارسال یک نسخه از آگهی دعوت به وزارت تعاون ( اداره کل یا اداره تعاون ) ، جهت اعزام ناظر برای حضور در " اولین مجمع عمومی عادی " .
- سایر اقدامات مربوط به برگزاری مجمع عمومی تا انتخاب هیات رئیسه مجمع ( رئیس، منشی و دو نفر ناظر ) از قبیل اخذ برگه ورود به جلسه مجمع از افراد، تکمیل فهرست اسامی حاضران همراه با امضای آن ها که باید تحویل هیات رئیسه مجمع عمومی شود.
- علاوه بر آن ، هیات موسس باید ورقه تعهد خرید سهام را که داوطلبان عضویت باید به هنگام خرید سهم تکمیل و امضا کنند، تهیه و به تعداد لزوم تکثیر و آماده نماید.
- لازم و مفید است که هیات موسس به داوطلبانی که واجد شرایط عضویت شناخته شده اند، توصیه کند که اساسنامه تدوین شده آماده تسلیم به " اولین مجمع عمومی عادی " را مطالعه کنند و شایسته است که هیات موسس، جلساتی با حضور داوطلبان مزبور برای بحث و تبادل نظر درباره اساسنامه مذکور برگزار کند.
هیات موسس باید پس از انقضای مدتی که برای خرید سهام تعیین شده است، به صندوق تعاون یا شعبه بانک مربوط، مراجعه کند و گواهی دال بر موجودی کل حاصل از واریز وجوه لازم التادیه ، سهام خریداری شده را برای ارائه به " اولین مجمع عمومی عادی " دریافت نماید.
یادآوری می شود که اعضای هیات مدیره اتحادیه های تعاونی به پیشنهاد تعاونی های عضو و تصویب مجمع عمومی انتخاب می شوند و اعضای هیات بازرسی اتحادیه از بین افرادی که تعاونی های عضو پیشنهاد می کنند یا از خارج از آن ها، اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی، با تصویب مجمع عمومی تعیین می گردند.
نامزدهای سمت عضویت در هیات مدیره و هیات بازرسی اتحادیه های تعاونی باید واجد شرایط مقرردر ماده 38 قانون بخش تعاونی و شرایط مقرر در اساسنامه اتحادیه مربوط باشند و حداکثر ظرف یک هفته از تاریخ انتشار آگهی دعوت مجمع عمومی، درخواست کتبی خود را مطابق فرمی که ذیلاَ ارائه می شود، به هیات موسس تحویل و رسید دریافت دارند. هر یک از داوطلبان عضویت در هیات مدیره یا هیات بازرسی که به وسیله تعاونی ها نامزد شده اند، باید همراه درخواست مزبور، حداقل از یکی از تعاونی هایی که به عضویت اتحادیه در شرف تاسیس پذیرفته شده است، نامه رسمی مبنی بر پیشنهاد نامزدی خود ارائه نماید . ( دو یا چند تعاونی، می تواند یک شخص را به عنوان نامزد عضویت در هیات مدیره یا بازرسی معرفی کند ) .
مرجع بررسی صلاحیت نامزدهای سمت عضویت در هیات مدیره و هیات بازرسی اتحادیه های تعاونی، کمیسیونی است که در دستورالعمل مربوط، مقرر شده است.
دعوتنامه یا آگهی دعوت " اولین مجمع عمومی عادی " اتحادیه تعاونی در شرف تاسیس را ، هیات موسس به اطلاع داوطلبان عضویت می رساند. دعوتنامه یا آگهی دعوت " اولین مجمع عمومی عادی " اتحادیه تعاونی در شرف تاسیس را ، هیات موسس به اطلاع داوطلبان عضویت می رساند.
• خاتمه وظایف هیات موسس
بعد از تشکیل " اولین مجمع عمومی عادی " ، پس از اینکه مجمع مزبور، اساسنامه اتحادیه را تصویب کرد و اولین هیات مدیره و اولین هیات بازرسی را برگزید و درباره سایر امور مندرج در دستور جلسه تصمیم مقتضی اتخاذ نمود، وظایف هیات موسس خاتمه می یابد.